NIKAIA (IZNIK) – STRUKTURA ZABYTKOWA MIASTA

Struktura zabytkowa miasta Nicea składa się z szeregu elementów. Są to mury miejskie wraz z wieżami i bramami, siatka ulic, teatr, port, liczne świątynie, obiekty mieszkalne, warsztaty produkcyjne, magazyny, akwedukt itp. Szereg tych obiektów w różnym stanie przetrwało do dnia dzisiejszego. Inne odsłonięto w rezultacie wykopalisk. Niewiele zachowało się z okresu rzymskiego. Są to wyłącznie teatr, łuki przekształcone później w bramy i fragment drogi.

Podstawę założenia urbanistycznego oraz podziału przestrzennego miasta wyznaczają mury obronne oraz siatka ulic. Mury okalające miasto zachowały na łącznej długości 4426 m wraz z 80 basztami. Na niektórych odcinkach wysokość murów sięgała 13 m. Znajdują się w nich cztery główne bram: Brama Północna zwana Stambulską (Istanbul Kapisi), Brama Południowa (Yenisehir), Brama Wschodnia (Lefke Kapisi), Brama Zachodnia tzw. Jeziorna (Gol Kapisioraz kilka mniejszych. Pierwsze założenia obronne powstały w okresie hellenistycznym na przełomie IV i III w. p.n.e. W czasach rzymskich pod koniec I w. n.e. zostały rozbudowane na planie pięciokąta. Uległy one jednak poważnym zniszczeniom w rezultacie trzęsienia ziemi w 123 r. Środki na ich odbudowę przekazał cesarz Hadrian, któremu w podzięce dedykowano Bramę Wschodnią. Ponowne zniszczenia fortyfikacji nastąpiły w rezultacie najazdu Gotów w 268 r., po czym zostały odbudowane w roku 270. W późniejszych okresach ulegały one wielokrotnym naprawom i przebudowom, co miało miejsce zwłaszcza VI w. oraz w okresie od VIII do XIII w. M.in. z inicjatywy Leona III i Michała III. Jan III Dukas Watatzes (1222-1254) do pierwotnie pojedynczej linii dobudował przedmurze i fosę. Współczesny podział przestrzenny miasta z pewnością odbiega w znacznym stopniu od tego z przeszłości, o którym niewiele wiemy. W XIX stuleciu miasto posiadało zabudowę nieregularną. Większa cześć współczesnego miasta posiada rozplanowanie ulic, które powstało po wojnie turecko-greckiej (1919-1922). Podstawą naszej wiedzy na temat rozplanowania miasta w oparciu o układ ulic są zatem pojedyncze dane archeologiczne (fragment ulicy cardo – biegnącej z północy na południe) najprawdopodobniej od Bramy Północnej do Bramy Południowej; która krzyżowała się z drogą decumanus – biegnącą ze wschodu na zachód od
Bramy Wschodniej do Bramy Zachodniej.

Najbardziej monumentalnym zabytkiem miasta jest antyczny teatr. Znajduje się on w południowo-zachodniej części miasta. Zaliczany jest on do jednej z najbardziej spektakularnych budowli tego typu w Anatolii. Został on zbudowany z inicjatywy cesarza rzymskiego Trajana (98-117 r.) w II w. n.e. Mógł on pomieścić ok. 10 tys. widzów. Był on bogato dekorowany rzeźbami. Obecnie na jego terenie prowadzone są prace wykopaliskowe, konserwatorskie oraz restauratorskie.

Elementem struktury przestrzennej i urbanistycznej miasta były liczne obiekty sakralne, takie jak kościoły, klasztory, hagiasmy, baptysteria i marthyriony, a także cmentarze. Opierając się na źródłach historycznych i relacjach późniejszych podróżników, w mieście i w jego pobliżu znajdowało się 26 kościołów, z czego 11 w samym mieście. Opierając się na aktualnym stanie badań, liczba tych ostatnich wzrosła do 15.

Hagia Sopia jest położona w centrum miasta na skrzyżowaniu ulic cardo i decumanus. Jest to budowla typu bazylikowego. Składa się z nawy głównej zwieńczonej apsydą, dwóch naw bocznych oraz narteksu. W jej konstrukcji można wyróżnić cztery fazy chronologiczne. Najstarsze są duże kamienne bloki w dolnych partiach murów. Świątynię zbudowano jednak najprawdopodobniej w V-VI w. W VI stuleciu została też zniszczona w rezultacie trzęsienia ziemi oraz odbudowana z inicjatywy cesarza Justyniana Wielkiego. W kolejnych stuleciach budynek przeszedł co najmniej trzy duże renowacje. Pierwsza miała miejsce po trzęsieniu ziemi w 1065 r. Podczas wykopalisk w jej wnętrzu odkryto mozaiki podłogowe typu opus sectile. Świątynia była też najprawdopodobniej ozdobiona mozaikami ściennymi. Wewnątrz znajdują się ponadto fragmenty fresków. Istnieje kilka koncepcji odnośnie czasu ich powstania: pomiędzy 1204-1263 r., w 2. ćwierci XIII w. lub w XIII-XIV w. Ponadto podczas prac restauratorskich odkryto freski, które cechuje geometryczne wzornictwo, datowane na lata 740- 787. Po zdobyciu miasta przez Turków Osmańskich w 1331 r. świątynia została przekształcona w meczet. Stan ten utrzymuje się po dzień dzisiejszy.

Monastyr Koimesis – kościół pw. Zaśnięcia N.M.P / Dormition to obok świątyni Mądrości Bożej najdłużej istniejący kościół bizantyński w mieście. Został zbudowany na planie atroficznego krzyża greckiego. Istnieje kilka koncepcji odnoszących się do czasu powstania budowli, wahających się pomiędzy VI a IX w. Są one oparte na analizach mozaik, detali architektonicznych oraz inskrypcji. Obecność synthrononu wskazuje na możliwość powstania budowli w V-VI w. Monogramy oraz inskrypcje wskazują, iż założycielem był pewien mnich o imieniu Hyakinthos, a kompleks został odrestaurowany przez Nacekratiosa. Później klasztor popadł w ruinę i stan ten utrzymywał się przez około 200 lat, po czym został odrestaurowany w 1833 r. Kościół został zniszczony w 1922 r. Zachowały się wyłącznie ruiny dolnych partii murów oraz pojedyncze marmurowe detale architektoniczne. Obiekt został zidentyfikowany na podstawie monogramów i inskrypcji umieszczonych na mozaikach. Głównym źródłem informacji na temat technik jego budowy oraz dekoracji są archiwalne zdjęcia wykonane w okresie przed zniszczeniem świątyni. Zachowało się wiele zdjęć dokumentujących mozaiki ścienne, na żadnej jednak nie uwieczniono posadzek. Mozaiki posadzkowe typu opus sectile udokumentowano jednak rysunkowo. Były one ułożone w sposób specyficzny dla okresu poczynając od XI stulecia, co wskazuje, iż renowacja świątyni mogła nastąpić po trzęsieniu ziemi w 1065 r. Zastosowane wzornictwo było stosowane jednak również w kolejnych stuleciach. Reasumując, mogły zostać one ułożone w XIII w. w okresie działalności budowlanej dynastii Laskaridów. Z kolei mozaiki ścienne, na których wyobrażono postacie aniołów, Matki Boskiej i Chrystusa, wskazują na czas ich powstania po okresie ikonoklazmu. Analiza mozaiki przedstawiającej Maryję, znajdującej się w apsydzie, wykazała, iż ma ona trzy fazy chronologiczne: przedikonoklastyczną, ikonoklastyczną i poikonoklastyczną. W budynku znajdowało się kilka sarkofagów. Około 50 m od kościoła Zaśnięcia NMP znajduje się okrągła budowla znana jako Böcek Ayazma (Hagiasma z Owadami). Jest ona datowana na podstawie kształtu oraz techniki budowy na VI w. W 1745 r. wspomniano, że obiekt był wykorzystywany wówczas przez społeczność ormiańską jako podziemny kościół. Wewnątrz znajduje się źródło wody otoczone spoliami. Na jednym z marmurowych bloków znajduje się wyobrażenie menory oraz inskrypcja – passus ze Starego Testament. Z tego powodu uważa się, że obiekt mógł pełnić funkcję basenu mikven. Po drugiej stronie tego samego bloku widnieje inskrypcja pochodząca z czasów panowania cesarza Michała III, datowana na 858 r., informująca o pracach restauracyjnych. Inna interpretacja funkcji tego obiektu zakłada, iż mógł on pełnić funkcję baptysterium. W myśl jeszcze innej opinii mógł to być marthyrion.

Ruiny kolejnego kościoła znajdują się ok. 200 m od Bramy Południowej przy głównej ulicy Ataturka. Ruiny zostały odsłonięte w latach 30. XX w. oraz podczas badań przeprowadzonych w 1964 r. Jest to budowla na plan krzyża greckiego lub ciborionu. Wymiary budowli oszacowano na 20 x 23 m. W jej konstrukcji wyróżniono dwie fazy chronologiczne. Budowla powstała w V-VI w., została zniszczona w rezultacie trzęsienia ziemi w 1065 r., a następnie odrestaurowana i przebudowana w XIII w. za panowania dynastii Laskaridów. Dedykacja świątyni nie jest znana. Uważa się, że mógł to być kościół dedykowany św. Tryphonosowi (Hagios Tryphonos) lub Hagios Antonios.

Kilka kościołów istniało w północno-zachodniej części miasta w pobliżu Bramy Północnej. Pierwszy z nich odkryto w 1946 r. Obecnie widoczna jest tylko jedna z naw bocznych oraz apsyda. Była to budowla na planie krzyża wpisanego w kwadrat. Kościół zbudowano w 1255/1256 r. i dedykowany był św. Trophonosowi (Hagios Tryphonos). W tym samym miejscu prawdopodobnie wcześniej znajdował się inny starszy kościół, zniszczony w rezultacie trzęsienia ziemi w 1065 r., którego dedykacja nie jest znana. Ruiny kolejnego kościoła odkryto w północno-zachodnim rejonie miasta przy ulicy Arbaci Sokal. Pierwsze prace wykopaliskowe przeprowadzono tam w latach 1981-1988. Odkryto wówczas relikty świątyni i kaplicy o wymiarach 8 x 10 m. Na podstawie techniki konstrukcji murów wyróżnia się dwie fazy chronologiczne budynku. Pierwsza datowana jest na okres wczesnobizantyński, druga na czasy panowania dynastii Laskaridów. Dedykacja świątyni nie jest znana. W północno zachodniej części miasta są położone również ruiny kościoła przy ulicy Seyh Bedrettin Sokak. Odkryto go w 1987 r. i zbadano w późniejszych latach. Jest to bazylika o wymiarach 12 x 20 m. W jej konstrukcji wyróżniono dwie fazy chronologiczne, ale bez ich konkretnych datacji. Dedykacja świątyni nie jest znana. Uważa się, że mógł to być obiekt klasztorny. W jego obrębie oraz sąsiedztwie odkryto kilka grobowców. Jeszcze jeden kościół położony w tym rejonie został odkryty podczas prac restauracyjnych Bramy Północnej prowadzonych w 2018 r. Odkopano go w rezultacie prac mających na celu odsłonięcie poziomu drogi z okresu rzymskiego. Przypuszcza się, że świątynię zbudowano w rezultacie prac podjętych w okresie panowania dynastii Laskaridów w XIII stuleciu. W XVII w. na jednej z wież wchodzących w skład kompleksu Bramy Północnej zarejestrowano inskrypcję z dedykacją poświęconą św. Mikołajowi. Świątynia dedykowana temu świętemu nie jest znana z innych źródeł, jednakże nie można wykluczyć jej związku z omawianą budowlą.
W północno-zachodniej części miasta jeszcze jeden kościół odkryto przy ul. Deniz Sokak w 2008 r. w rezultacie badań geofizycznych. Jest to niewielki obiekt na planie krzyża wpisanego w kwadrat o wymiarach ok. 9 x 16 m (lub 10 x 15 m). Jest on datowany na okres środkowo bizantyński, nie wyklucza się jednak, że może być to późny obiekt nawet o XIX wiecznej metryce, zniszczony w rezultacie trzęsienia ziemi. Trzy chrześcijańskie obiekty sakralne występują w obrębie teatru. Pierwszy z nich usytuowany jest pośrodku widowni. Odkryto go podczas wykopalisk w 1986 r. Jest to bazylika z narteksem o wymiarach 8 x 12 m. Mury zachowały się do wysokości 1,2 m. Uważa się, że kościół zbudowano w 1. połowie XIII w. W późniejszym okresie jego ruiny były wykorzystywane jako źródło materiałów budowlanych oraz jako cmentarz. Drugi obiekt sakralny jest położony w obrębie orchestry teatru. Został odkryty podczas wykopalisk prowadzonych w 2005 r., kiedy to znaleziono przejście ze śladami fresków (wyobrażenia Maryi z Dzieciątkiem, aniołów) na poziomie orchestry. Na ścianach znaleziono również grafitti. Uważa się, że mogła to być nisza modlitewna lub kaplica. Trzeci kościół w tym rejonie jest położony w odległości ok. 50 m od teatru. Odsłonięto go podczas wykopalisk w latach 1974-1975. Na podstawie analizy konstrukcji ścian obiektu oraz odkrytych w jego wnętrzu fresków uważa się, że został zbudowany w IV w. Wg innej koncepcji powstał dopiero w okresie pomiędzy XI a XIII stuleciem. Była to najprawdopodobniej bazylika.
Kościół-klasztor Kerameon czyli Garncarzy został odkryty w 2012 r. Jest on położony w pobliżu budynku Muzeum w Izniku. Część ruin znajduje się pod współczesną ulicą, z tego powodu trudno jest odtworzyć plan omawianego obiektu. Była to najprawdopodobniej trójnawowa bazylika lub jednonawowy kościół cmentarny. Świątynia była bogato dekorowana. W jej wschodniej części odkryto mozaikową posadzkę opus sectile. W konstrukcji świątyni wyróżniono co najmniej dwie fazy budowlane. W sąsiedztwie kościoła zarejestrowano kilka grobów. Wyróżnia się jeden szczególnie efektowny grobowiec o konstrukcji z zadaszeniem, wykonany m.in. przy wykorzystaniu marmurowych kolumn. Mógł on należeć do metropolity Nikaia Petrosa, który zmarł w 826 r. i został pochowany w tym klasztorze. Kościół pw. NMP i hagiasma zostały zidentyfikowane na podstawie inskrypcji o treści „Ona ufundowała tę hagiasmę kościoła Theotokos w oczekiwaniu na przebaczenie jej grzechów” znajdującej się na marmurowym nadprożu dekorowanym ponadto wizerunkami dwóch pawi. Zabytek ten został przeniesiony do muzeum z obszaru cmentarza w Izniku. Uważa się, że pochodzi z gruzów świątyni. Bierze się jednak pod uwagę, iż może on pochodzić z klasztoru przeznaczonego dla obcych społeczności, położonego ok. 4 km na północ od miasta w pobliżu kamieniołomów, skąd mógł zostać przeniesiony do miasta. Wnioskując na podstawie kształtu liter inskrypcja jest datowana na VI w.
Najsłynniejsza i największa bazylika w Nicei została odkryta w 2013 r. w rezultacie prospekcji lotniczej terenu. Jest położona za murami miasta w wodzie w obrębie jeziora blisko brzegu. Przy niskim stanie wody ponad powierzchnię wystają wierzchołki reliktów murów. Jest to bazylika z narteksem i atrium o wymiarach 18 x 41 m. Kościół był dedykowany najprawdopodobniej św. Naophytosowi – Hagios Neophytos, który został zamęczony w Nicei zanim chrześcijaństwo zostało uznane za oficjalną religię. W obrębie kościoła oraz w jego sąsiedztwie zarejestrowano dotychczas 36 pochówków.