BADANIA PODWODNE ZATOPIONEJ BAZYLIKI W IZNIKU

Pierwszym aktem działalności naszej Fundacji jest, poczynając od 2023 r., wsparcie finansowe oraz przyłączenie się do badań zatopionej bazyliki wczesnochrześcijańskiej, której odkrycie w 2014 r. było ważnym światowym wydarzeniem naukowym ostatnich lat. Zdjęcie ruin kościoła wykonane z samolotu obiegło wówczas również światowe media. Bazylika została odkryta podczas suszy, w rezultacie której obniżył się poziom wody w nicejskim jeziorze. W tym też okresie wykonano prospekcję lotniczą miasta oraz przyległych wód jeziora. To właśnie dzięki zdjęciom lotniczym i spojrzeniu z lotu ptaka na ruiny wystające z wody, blisko brzegu od strony miasta, znane mieszkańcom od lat, dostrzeżono po raz pierwszy kształt rozplanowania tego zabytku. Specjaliści szybko dostrzegli, że prostokątne pomieszczenie podzielone na cztery części to podłużny nartex – przedsionek świątyni, trzy pomieszczenia skierowane prostopadle do poprzedniego to nawy, wieńcząca je półokrągła konstrukcja to apsyda, małe pomieszczenie znajdujące się na północ od niej to prothesis, a analogiczne na południe od apsydy to diaconicon, natomiast mury ułożone na planie prostokąta, znajdujące się przed budynkiem to pozostałości atrium. Stało się oczywiste, że w wodach jeziora znajdują się ruiny świątyni chrześcijańskiej w typie bazyliki. Wymiary zabytku oszacowano na 18 x 41 m. Świadczy to, iż była to kiedyś największa świątynia chrześcijańska w Nikaea, biorąc pod uwagę rozmiary kościołów odkrytych tam do tej pory. Bazylika chrześcijańska narodziła się w Rzymie, a dokładnie w 313 r. wraz z fundacją świątyni pw. św. Jana na Lateranie (Krautcheimer 1975, 25-26). Od IV do VI w. włącznie bazyliki były – tak na Zachodzie, jak i na Wschodzie – podstawowym typem patriarchalnych, episkopalnych oraz monastycznych założeń świątynnych. Znaczna liczba tych budowli powstała już w IV stuleciu. Najbardziej intensywnie stawiano je jednak w dwóch kolejnych wiekach. Z VII stulecia znamy już tylko kilka świątyń tego typu (Patricios 2014, 49). Wznoszono je w dużej liczbie różnorodnych wariantów. Były to bazyliki trójnawowe z narteksem, jednoapsydowe bez transeptu, o kolumnowych portykach międzynawowych. Część z nich miała apsydy półkoliste, charakterystyczne dla architektury wczesnochrześcijańskiej pochodzenia zachodniorzymskiego (typ zachodniochrześcijański); a część apsydy – od zewnątrz wieloboczne, a od wewnątrz półkoliste (typ grecko-bizantyński). Konstrukcja bazyliki odkrytej w wodach nicejskiego jeziora jest natomiast analogiczna do bazylik znanych z terenów Cylicji i Syrii (Patricios 2014, 189). Badań archeologicznych tego niezwykłego zabytku podjął się turecki archeolog prof. Mustafa Şahin z Departamentu Archeologii Uniwersytetu w Bursie. Badania realizowane pod wodą na niewielkiej głębokości ok. 2 m, dostarczyły wielu nowych informacji o tej tajemniczej świątyni. W ich rezultacie odkryto m.in. 19 monet, które stanowią obecnie podstawę datowania czasu powstania świątyni oraz okresu, do kiedy mogła być ona użytkowana. Najstarsze monety pochodzą z okresu panowania cesarza Teodozjusza I (392-395), a ponadto w wykopie sondażowym zlokalizowanym wewnątrz nawy głównej świątyni, lecz na głębokości nieco poniżej poziomu jej użytkowania, odkryto monety cesarzy Walensa (364-378) oraz Walentyniana (375-392). Na tej podstawie ustalono, że świątynia powstała najprawdopodobniej najpóźniej w latach 90. IV stulecia. Monety najmłodsze wybito natomiast w okresie panowania cesarza Bazylego II (976-1025). Wskazuje to, że kościół funkcjonował do tego okresu, po czym uległ zagładzie. Stwierdzono ponadto, że kościół był dedykowany najprawdopodobniej św. Naophytosowi – Hagios Neophytos, który został zamęczony w Nicei, zanim chrześcijaństwo zostało uznane za oficjalną religię (Bernardin Methon 1935, 22). Uważa się, że grób męczennika znajduje się w kościele pw. Zaśnięcia NMP w Nikaea (Şahin 2020).

Jak to się stało, że świątynia, która kiedyś musiała stać na lądzie, znalazła się pod wodą?
Tego niestety nie wiemy. Możemy mieć jedynie nadzieję, że kwestię tą wyjaśnią dalsze badania, prowadzone prze wsparciu i udziale naszej Fundacji. Bazylika nie jest jednak jedyną zatopioną ruiną zalegającą w wodach nicejskiego jeziora. Nie wyklucza się, że pod wodą znalazła się nie tylko ona, ale nawet cała zachodnia część miasta (Çetinkaya 2021, s. 72-73). Odkrycie zatopionej bazyliki ma również bezpośredni związek z problematyką naszego projektu „NIKAEA 325”, którego jednym z celów jest zlokalizowanie miejsca, w którym toczyły się obrady I Soboru Nicejskiego. Zdaniem prof. M. Şahin miejsce to można identyfikować z ruinami zatopionej bazyliki (KONCEPCJA NR 7). Podstawą tej koncepcji jest analiza fresku Cesare Nebbia, Concilium Nicaenum I, 1585-1590, znajdującego się w Watykanie. Przedstawia on obrady uczestników I Soboru Nicejskiego, zobrazowane w miejscu, z którego widoczne są od strony zachodniej konstrukcje portowe miasta, co dobrze koresponduje z lokalizacją omawianego obiektu. Za powyższą koncepcją przemawiać mogą jeszcze inne argumenty. Obszar, na którym się ona znajduje, jest położony za południowo zachodnim pasmem fortyfikacji, które na tym obszarze mają specyficzny nieregularny układ. Powyższy przebieg linii fortyfikacji mógł być potencjalnie spowodowany, występowaniem na tym obszarze jakiegoś ważnego kompleksu np. pałacu? Przez ten obszar przepływał ponadto w przeszłości strumień, którego nazwę tradycja łączy z 318 Ojcami. Reasumując, mógł znajdować się tam kompleks pałacowy, składający się z wielu obiektów w tym również zatopionej obecnie bazyliki, łączący się z portem. Bazylika powstała jednak najprawdopodobniej kilka dekad później po roku 325!

Bibliografia
Bernardin Methon R.P. 1935. Une terre de légendes L’Olympe de Bithynie, Paris.
Çetinkaya H. 2021. Byzantine Churches of Nicaea, (w:) М. Ракоција, M. Rakocija (red.),
НИШ И ВИЗАНТИЈА XIX NIŠ & BYZANTIUM XIX СИМПОЗИУМ, НИШ 3-5. јун
2020, Niš, s. 55-76.
Krautheimer R. 1975. Early Christian and Byzantine architecture, Harmondsworth.
Patricios N.N. 2014. The Sacred Architecture of Byzantium. Art, Liturgy and Symbolism in
Early Christian Churches, London–New York.
Şahin M. 2020. Neue Forschungen und Ausgrabungen in der Basilika des İznik Sees, (w) A.
Lichtenberger, T. Şare Ağtürk, E. Winter, K. Zimmermann (red.), ASIA MINOR
STUDIEN 96, Imperial Residence and Site of Councils the Metropolitan Region of
Nicaea/Nicomedia, Bonn, s. 93-106.